Σχόλιο για τον ανθρωπισμό, του Τζιάννι Κάρκια

(μετάφρ.: nathalie)

«Το όνομα του Κάρκια εγγράφεται με κάθε δικαίωμα στο μητρώο με τα ελάχιστα ονόματα που διηγούνται την ιταλική σκέψη των τελευταίων τριάντα ετών, πλάι σε εκείνα των Τζόρτζιο Κόλλι, Φούρι, Έντσο Μελάντρι.» - Τζόρτζιο Αγκάμπεν

Μετά από το 2017, στο οποίο εορτάστηκε, και θα έλεγα με νηφαλιότητα, μια διπλή επέτειος -του 1917 και του 1977-, θέλουμε να ολοκληρώσουμε τη δική μας "γιορτή" μ'ένα κείμενο που δημοσιεύτηκε το φθινόπωρο του 77 σ' ένα από τα σημαντικότερα περιοδικά της αυτονομίας των ετών εκείνων, το L’erba voglio, ένα γραπτό που υπογράφτηκε από μια από τις πιο βαθιές και φωτεινές παρουσίες της ιταλικής σκέψης του καιρού μας, στην οποία αξίζει τον κόπο να επιστρέψουμε: τον Τζιάνι Κάρκια.

Το κάνουμε επίσης διότι οι σκέψεις που αναπτύχθηκαν στο κείμενο αυτό ισχύουν και για τα δύο εν λόγω συμβάντα: τόσο για το σοβιετικό '17, όσο και για το '77 της αυτονομίας. A fortiori για το δικό μας παρόν.
Δεν πιστεύω πως πολύς κόσμος "υποπτεύεται" την αφοσίωση του Κάρκια, γνωστού κυρίως από τις σπουδές του στην αισθητική, στο ανατρεπτικό κίνημα εκείνων των ετών. Μεταφραστής των Μπένγιαμιν, Αντόρνο, Χορκχάιμερ, Βάρμπουργκ, Σούρμαν, αλλά επίσης, για παράδειγμα, του Ζακ Καμάτ. Γι' αυτό, σ' αυτό το νούμερο του L’erba voglio, εκτός από το δικό του άρθρο, εμφανίζεται η μετάφραση που ο ίδιος επιμελήθηκε ενός γραπτού του Καμάτ, το οποίο σχολίαζε τα ιταλικά γεγονότα εκείνων των ετών διατηρώντας μία θέση, υπό πολλές έννοιες προβοκατόρικη και, μπορούμε να φανταστούμε, ακόμη και σκανδαλώδη για τους στρατευμένους της εποχής. Και είναι που, αν ήταν προφανές ότι το ιταλικό 77 κατέληγε "στο μεγαλείο" της εποχής της κρίσης αντιπροσώπευσης του πολιτισμού του κεφαλαίου- και, κατά συνέπεια, της αποσύνθεσης όλων των ταυτοτήτων- που εγκαινιάστηκε από το γαλλικό Μάη, αν και, ίσως με λιγότερο εμφανή τρόπο, και στην αποσύνθεση της κουλτούρας ως τόπου ανταλλαγής γυναικών, αγαθών και λέξεων επίσης, η ιταλική εξέγερση δεν έφτανε ακριβώς το στόχο, καθόσον, τουλάχιστον στις "επίσημες" φωνές της, όχι μόνο αξίωνε μια ταυτότητα -"εμείς είμαστε οι αληθινοί προλετάριοι"-, αλλά ακόμα και στις μορφές οργάνωσής της θέλησε να ενεργήσει ως εκπρόσωπός της και, ακόμη, να παλέψει ώστε το προλεταριάτο να επανακτήσει μια μυθική ενότητα που του έχει αποδοθεί, αγνοώντας το αληθινό μαρξικό αντικείμενο, που ήταν ακριβώς η αυτο-άρνηση του προλεταριάτου ως τάξης.
   Το πρόβλημα, έλεγε ο Καμάτ, ήταν ορατό, για παράδειγμα, στη θεωρητικοποίηση του κοινωνικού εργάτη που, αντιθέτως, έμοιαζε να λειτουργεί προς την αντίθετη κατεύθυνση, δηλαδή, υπό την έννοια του ότι όλοι γίνονταν ουσιαστικά προλετάριοι. Αλλά τώρα, υποστήριζε ο διασκεδαστής του Invariance, ήταν ανώφελο να επικαλούμαστε μια εξαφανισμένη "τάξη" και ήταν ιδίως ανώφελο να σκεφτόμαστε να αγωνιστούμε ενάντια στον καπιταλισμό παραμένοντας στο πεδίο του, δηλαδή, αυτό των παραγωγικών σχέσεων, ακόμα περισσότερο, θέλοντας να γίνουμε οι πραγματικοί τους ερμηνευτές, όπως μετέπειτα, τα επόμενα χρόνια, έγινε όλο και πιο εμφανές. Το πραγματικό enjeu, η πραγματική πρόκληση, έλεγε ο Καμάτ, κατοικούσε στην έκρηξη της ταυτότητας - και το ιταλικό 77 υπήρξε ένα εξαιρετικό διόραμα αυτού, με όλα αυτά τα μοναδικά πρόσωπα: τις φεμινίστριες, τους Ινδούς, τους ομοφυλόφιλους, τους armatisti, τους ονειροπόλους, τα φρικιά- αλλά επίσης στη διεργασία άλλων σχέσεων, ήτοι αισθηματικών σχέσεων που, κατά τη γνώμη του, θα μπορούσαν να έχουν επιτρέψει την ελεύθερη ανάπτυξη των γυναικών και των αντρών. Το σύντομο και επικριτικό γραπτό του Κάρκια φαίνεται να υποστηρίζει έμμεσα αυτή την ανάλυση, αλλά πάει σε ακόμα μεγαλύτερο βάθος: διερευνά την άβυσσο στην οποία εμφανίζεται σαφώς ότι η κριτική του καπιταλισμού, εκείνη που επίσης είναι η ηγεμονική στα σύγχρονα κινήματα διαμαρτυρίας, αποδείκνυε ότι δεν ήταν παρά το άλλο της πρόσωπο, ανίκανη να βγει αληθινά από μια δική της ιδεαλιστική αναπαράσταση, αλλά ιδίως από τη θανάσιμη αλυσίδα υλικών επιπτώσεων, που φέρει πάνω της ένα όνομα χαραγμένο στο αίμα: την ανθρωπότητα.
Και το ζήτημα, λέει ο Κάρκια, δεν επιλύεται αντιτάσσοντας έναν αντιανθρωπισμό στον ανθρωπισμό, αλλά εξερευνώντας το μη ανθρώπινο, εκείνο το μη ανθρώπινο που ανεγείρεται ως σταμάτημα της ιστορίας. Απορρίπτω τον δικαιωματισμό, απορρίπτω τον πραξισμό*, απορρίπτω τον προοδευτισμό, απορρίπτω τον πολιτικαντισμό: με δυο λόγια, υπέρβαση του υποκειμένου "άνθρωπος". Η αποσύνθεση της ολότητας και η εμφάνιση ενός κόσμου και των ταυτοτήτων του που έχουν συρρικνωθεί σε θραύσματα είναι η εισαγωγή της αληθινής απελευθέρωσης.
Σε αυτό το μικρό "σχόλιο", στο οποίο στοχάζεται ήδη για την κρίση στην οποία το κίνημα του '77 θα περικυκλωθεί εκείνο το μήνα του Σεπτέμβρη, ο Τζιάνι Κάρκια αρχίζει να σκιαγραφεί πραγματικά τη δυνατότητα να σκεφτούμε μια μη ανθρώπινη χειρονομία που να διατρέχεται από μια μοναδική ενέργεια, εκείνη που αυτά τα τελευταία χρόνια έχουμε μάθει να αποκαλούμε αποσυντάσσουσα δύναμη.
Μαρτσέλλο Ταρί

Από την εμφάνιση της αστικής κοινωνίας, και κατά τη διάρκεια όλης της πορείας ύπαρξής της, η έμφαση στον άνθρωπο υπήρξε το τίμημα στην ανάπτυξη και την αυτονόμηση της ανταλλακτικής αξίας, όπως και η σταδιακή πραγμοποίηση των ανθρωπίνων σχέσεων. Όσο περισσότερο αναπτυσσόταν η καπιταλιστική απανθρωποποίηση - η "οργανική σύνθεση" της κοινωνίας και των ατόμων- τόσο περισσότερη το σημείο αναφοράς της ιδεολογίας, δεν έχει σημασία ποιου προσήμου, στρεφόταν -ενάντια στο τεχνητό, το φανταστικό και το δεσποτικό τούτων των σχέσεων- στο φυσικό, το αυθεντικό, το ανθρώπινο. Αλλά αν, για την αστική απολογητική, η αμεταβλητότητα της ανθρώπινης φύσης ήταν μια προφανής εγγύηση για το πλανητικό σύστημα εκμετάλλευσης, ήταν μοιραία η ανακρίβεια ότι, στο ίδιο αυτό πεδίο, έφτασε το προλεταριακό κίνημα να εξυμνεί, ενάντια στο κεφάλαιο και την αδικία των παραγωγικών σχέσεων, την εργασία και το απλό ξεδίπλωμα των παραγωγικών δυνάμεων, δεδομένων ως το γενικό ισοδύναμο του χειραφετημένου υποκειμένου και ανθρώπου. Οι ίδιες οι υπενθυμίσεις και οι προειδοποιήσεις του Μαρξ, στην Κριτική του προγράμματος της Γκότα, δεν αρκούσαν -στη βάση ενός επίμονου ριζώματος της θεωρίας σε μια νατουραλιστική και θετική επιλογή- για να φωτίσουν τους προλετάριους αναφορικά με το ότι, όπως είχε γραφτεί με όλα τα γράμματα προκειμένου να ξεσκεπάσει την πολιτική οικονομία, το κεφάλαιο και η εργασία είναι οι δύο πόλοι μιας μοναδικής σχέσης, που πρέπει να πάρει ή να αφήσει κανείς εν συνόλω και όχι μόνο ένα εκ των συστατικών της.

Όπου ο Χέγκελ είχε ορίσει, εκθειάζοντάς την, την εξάπλωση της ουσίας της καπιταλιστικής κοινωνίας ως μια διαδικασία στο εσωτερικό της οποίας, η ουσία γίνεται υποκείμενο, οι άμεσοι αντίπαλοί του, υλιστές και υπαρξιστές, κατευθύνθηκαν προς την ανεύρεση του αληθινού και αυθεντικού υποκειμένου, στην άλλη όψη του "αυτόματου" υποκειμένου του κεφαλαίου που προέρχεται από την αλλοτρίωση, η οποία προέκυψε από την εγελιανή διαλεκτική` αυτό το υποκείμενο μετασχηματίστηκε ακόμη μία φορά, ενίοτε μυθικά, στην ουσία, την ανθρώπινη φύση, αυτές όμως όχι πια κίβδηλες και παραμορφωμένες. Το ανθρώπινο διαμορφωνόταν εδώ ως κάτι υπόγειο, ένα substratum προσωρινά χαμένο και καλυμμένο  από την εξωτερίκευση κάθε άμεσης, ζωτικής σχέσης, προοριζόμενης μετά τον πόνο της αλλοτρίωσης, μετά την οδύσσεια της ιστορίας ως "προϊστορίας" ή ως "πτώσης", "εξωτερικότητας", να επανεκδηλωθεί και να θριαμβεύσει. Από εδώ προκύπτει η τυφλή εγκατάλειψη, είτε οπτιμιστική είτε απελπισμένη, στις δυνάμεις του αντικειμενικού λόγου, της προόδου, της ιστορίας. Η θεωρία που αξίωσε το ανθρώπινο, απέναντι στην αλλοτρίωση και την καπιταλιστικοποίησή της, μπόρεσε να το κάνει, εντούτοις, μόνο αγνοώντας πως, ακριβώς αυτή η παραφθορά, όχι απλά βρίσκεται σε αντιπαράθεση με την ανθρώπινη ουσία που αποκαλύφθηκε ιστορικά, μα δεν ήταν τίποτε περισσότερο ή λιγότερο από το αποτέλεσμα της υπερύψωσής της, τη διαιώνιση των φυσικών της χαρακτηριστικών, που εξολοθρεύουν και φέρουν το θάνατο.

Είναι γι' αυτό που, αν αποκρυπτογραφηθούν ως το τέλος, η ουμανιστική και η αντιανθρωπιστική συμπεριφορά δεν εμφανίζονται ως εναλλακτικές, αλλά μονομιάς ως ολόιδιες. Αν, από τραγική ειρωνεία, είναι σωστή η μομφή για κατευθυνόμενο από τον σταλινισμό ιδεαλισμό στο Λούκατς στο Ιστορία και ταξική συνείδηση και στον ριζοσπαστικό κομμουνισμό, αυτό γιατί σε εκείνους τους επικίνδυνους ιδεαλιστές τελειώνει, όχι πια η ανυπομονησία της επαναστατικής κίνησης, αλλά η επιμονή στην αποξένωση και στην ανανέωση σύμφωνα με το ανθρώπινο, ως αξόνων κριτικής στον καπιταλισμό, μια επιμονή που έπειτα θα είναι κοινή -ως κριτική του φετιχισμού και επίκληση στο "βίωμα"- στη φαινομενολογία και στον υπαρξισμό. Τίποτα δεν καταλήγει πιο παράδοξο από την απαίτηση για υπέρβαση της αλλοτρίωσης μέσω της επιστροφής σ' ένα ανθρώπινο υποκείμενο, προκειμένου να καταστεί, ει δυνατόν, μεγαλύτερος ιδιοκτήτης από ότι είναι, ωσάν ο αντιανθρωπισμός, η τελική ένωση ανάμεσα στον καπιταλισμό και τη βαρβαρότητα, να μην ήταν εγγεγραμμένος στο μηχανισμό της γενικευμένης αυτοσυντήρησης, σε τούτο το καθολικά ανθρώπινο ον που ακυρώνει κι εξαλείφει όλα όσα δεν το αντανακλούν. Σήμερα, εν τέλει, έχει γίνει ξεκάθαρο ότι το ανθρωπιστικό φωτεινό παράδειγμα, ακόμη και στις πιο ριζοσπαστικές εκδοχές του, δεν είναι παρά η ανεστραμμένη έκφραση της "ανθρωπομόρφωσης του κεφαλαίου", του "θανάτου του ανθρώπου". Αλλά ο αντιανθρωπισμός που ασκείται από την κυρίαρχη σκέψη και, πάνω απ' όλα, από το στρουκτουραλισμό -ο οποίος επίσης, με μια τόσο βαθιά όσο και ακούσια ειρωνεία, αντικαθιστά τη φιλοσοφία με τις "ανθρώπινες επιστήμες"- συνεχίζει πάντα, ακριβώς όσον αφορά τη "μίμηση του νεκρού", απευθυνόμενος στους στόχους της αυτοσυντήρησης και του υποκειμένου: παρενδυτικός ανθρωπισμός. Αυτό αποδεικνύεται στο ότι σ' αυτόν τίθεται το ζήτημα ενός ελιγμού στη σκέψη -σαν ένα ζήτημα "απόφασης", "επιλογής", "θέλησης"- με όρους υποκειμενικούς στο μέγιστο βαθμό. Το να σκέφτεται κανείς πραγματικά με τρόπο όχι πια ανθρωπιστικό δεν αντιστοιχεί, λοιπόν, στο να σκέφτεται με όρους αντιανθρωπιστικούς, ακόμα και πάντα δεσποτικούς, αυθαίρετους, βίαιους: με μια λέξη, ανθρωπιστικούς. Δε βγαίνει κανείς από τη διαλεκτική, από τη ζημιά μιας κακής ιστορίας, αλλάζοντας μόνο το σύμβολό της, "με το κεφάλι πάνω": κάθε αντιστροφή που αποφασίζεται από αυτή είναι απλά η νιοστή της επιβεβαίωση. Το να παίρνει κανείς απόσταση από τον άνθρωπο, από την ιστορία του ως κτητικού υποκειμένου στο οποίο συνεχίζεται, χωρίς να γίνεται αντιληπτή, η ασυμφιλίωτη φύση, δε σημαίνει να παραδίδεται, ταυτιζόμενος με τον επιτιθέμενο, στην εν εξελίξει απανθρωποποίηση, στην αντικειμενικότητα ενός ίσιου δρόμου, σε τελική ανάλυση, ακόμα κι αν πρόκειται για απρόσωπα υποκείμενα.

Η κριτική της ιδεολογίας, η αναμέτρηση ανάμεσα στην πραγματικότητα και τα υποτιθέμενα ιδανικά της, το ξεσκέπασμα της ψευδούς συνείδησης και της ψευδούς συμφιλίωσης σήμερα έχουν καταστεί -ακόμα και στην ακραία μορφή που υιοθετήθηκε από την "Κριτική θεωρία"- μάταια από την απόλυτη ενσωμάτωση στην υστερο- καπιταλιστική κοινωνία των καθαυτό πεδίων της εμφάνισης και του ανθρώπινου, μακριά από την κυριαρχία και το πραγμοποιημένο: την κουλτούρα, την κριτική, τη δημοκρατία. Εντούτοις, ακόμη και αν αυτή η ενσωμάτωση έχει δείξει ότι η αναφορά στο νόημα, στην πλήρη κατανόηση, στην αξία χρήσης, με μια λέξη στον άνθρωπο, δεν είναι κάτι περισσότερο από το άλλοθι για τη βαρβαρότητα και πως δεν μπορεί να την επικαλείται κανείς πια, αν όχι με κακή συνείδηση, η συνείδηση όλων αυτών δεν είναι η εγκατάλειψη στην αλήθεια των γεγονότων, στο μη ανθρώπινο της επιβίωσης. Το μη ανθρώπινο, εκείνο που έχει παραμείνει έξω από τη διαλεκτική και την ψευδή εναλλακτική ανάμεσα σε ανθρωπισμό και αντιανθρωπισμό, τέτοια είναι ίσως η ουτοπία της σκέψης: κάτι που δεν βρίσκεται στην επιβεβαίωση ή, vice versa, στο βίαιο θάνατο του ανθρώπου και της εμφάνισης, αλλά μάλλον στην αναστολή και εξαφάνισή του. Ποιο θα ήταν το προφίλ μιας σκέψης που τρέφεται από το ανθρώπινο, από το ίχνος εκείνου που δεν υπάρχει πια ή όχι ακόμα, του όχι πια, ποτέ ακόμα, ανθρώπινου, εκείνου που στο ανθρώπινο δεν είναι ασεβώς υποκειμενικό και φυσικό; Ακόμα κι αν το προμήνυμά της -όσον αφορά όριο, ανησυχία, υπόσχεση- θρέφει όλο τον ιδεαλισμό, από το δόγμα του κατανοητού στον Καντ στην αυτοαναγνώριση του απόλυτου πνεύματος στο Χέγκελ, μέχρι το βασίλειο της ελευθερίας στον Μαρξ, τούτο έχει ακόμα εδώ, εντούτοις, μια λειτουργία εξιλέωσης, αποζημίωσης, επαναφοράς. Θεσπισμένο πάνω στον πόνο της εμφάνισης, της αυτοαναγνώρισης, της ιστορίας, το μη ανθρώπινο δεν φαίνεται να μπορεί ποτέ να απελευθερωθεί αληθινά στον ιδεαλισμό από τις κακές και ένοχες ρίζες του: η ευαρέσκειά του έχει όλα τα χαρακτηριστικά, απλά με ανεστραμμένο σύμβολο, της οδύσσειάς του.

Μη ανθρώπινη, ριζικά διαφορετική, θα ήταν αντίθετα, ίσως, μια στιγμή που πρέπει να εκτεθεί στην κίνηση αποχαιρετισμού που απευθύνεται στην ιδεαλιστική δυναμική, ως αντίο σε μια εξύψωση του ανθρώπινου που έχει φτάσει μέχρι το σημείο έκρηξής του. Θα ήταν η αποκήρυξη της υποκατάστασης ενός νεκρού θεού από έναν άνθρωπο που, χάνοντας την έννοια της ταυτότητάς του, επεκτείνεται, σύμφωνα με μια καταστροφική παρόρμηση, μέχρις ότου αδειάσει και προσαρτήσει -ως ολότητα- κάθε όριο, κάθε υπέρβαση, κάθε άπειρο. Θα ήταν άρνηση του υποκειμένου που αξιώνει, απαιτεί, πράττει` διάθεση να δοθεί σε εκείνο το καταπιεσμένο και φυλακισμένο εντός του και εκτός του, κάνοντάς το αποδεκτό εντός του και αφαιρώντας του έτσι την κακή του, τωρινή βιασύνη. Θα ήταν -ως διαφορά- εκείνη η γραμμή, όπου το νοθευμένο μείγμα υποκειμένου και αντικειμένου, δηλαδή ο πραγματοποιημένος χαρακτήρας της διαλεκτικής, στο τέλος, ενώ αποσυντίθεται, διαχωρίζονται. Έτσι, το μη ανθρώπινο, δεδομένου ότι δεν πέφτει στην κίνηση της ιστορίας, δεν είναι ούτε η ακινησία του μύθου: είναι καλύτερα η ακινητοποίηση της ιστορίας` δεδομένου ότι δεν ταυτίζεται με την επέκταση του υποκειμένου, δεν είναι ούτε η απλή εκμηδένισή του: είναι μάλλον το ράγισμά του` δεδομένου ότι δεν είναι ένα με την ανάταση της συνείδησης, δεν είναι ούτε η αδιαμόρφωτη σιωπή του ασυνείδητου: είναι μάλλον η αδιάλλακτη φωνή του. Κατακερματισμός των ταυτοτήτων, εξάλειψη των ολοτήτων: όχι γιατί τα θραύσματά τους -οι ασυμμετρίες και το αδιαμόρφωτο εξαναγκασμένα να "βγούνε έξω"- γίνονται ξανά αντιφάσεις, στιγμές που κινούν το πεπρωμένο του κόσμου, αλλά ούτε γιατί εγκαταλείπονται στην τυφλή τους τάση, εύκολοι στόχοι ξανά της ετυμηγορίας της διαλεκτικής: αλλά μάλλον γιατί επιμένουν στην μη- ταυτότητά τους.

* πραξισμός (praxism): η επιστημονική μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς (Σ.τ.Μ.)

Πηγή